اسماعیل یزدان‌پور
پژوهشگر آزاد
فراخوان یونسکو برای پایتختی کتاب جهان یکی دو ماه پیش منتشر شده است. نامزدهای ایرانی ظرفیت‌های خوبی برای حضور در این میدان و پذیرش این عنوان دارند؛ به خصوص این که در سال‌های اخیر از این منطقه شهری معرفی نشده است و این شانس موفقیت ما را بالا می‌برد و شاید مهم‌ترین رقبای ما همین کشورهای آسیای میانه و برخی کشورهای عربی باشند. با این وجود با توجه به زمان کمی که تا ۱۵ مارس ۲۰۱۷ باقی مانده است تهیه و تدوین گزارش نقطه چالش‌برانگیزی است. پیش از این برخی شهرها دست به کار شده‌اند و تعداد بیشتری از شهرها از طریق ارسال درخواست نامزدی پایتخت ایران تمرین‌هایی در این زمینه داشته‌اند. با این وجود تهیه گزارش و ارائه درخواست کار ساده‌ای نیست. باید با نگاهی بیرونی به شناختی عینی از موقعیت فرهنگی شهر در منطقه و دنیای امروز رسید و اقدامات، ظرفیت‌ها و طرح‌ها را با زبانی مناسب برای مخاطب جهانی تشریح کرد.
در نهایت یونسکو و نهادهای درگیر با این طرح بر اساس شش معیار به داوری طرح‌های رسیده می‌پردازند: اول این که شهر باید برنامه مشخصی برای طول تصدی عنوان پایتخت جهانی کتاب ارائه داده و مزایای بلندمدت آن را برای جامعه و دستگاه‌های مشارکت کننده توصیف کند؛ دوم، شمای کلی هزینه‌ها را مشخص کرده و روش‌های تأمین بودجه را شرح دهد؛ سوم، میزان مشارکت نهادهای دولتی و غیردولتی شهر و از جمله سازمان‌های مردمی، انجمن‌های حرفه‌ای و حتی صنایع را مشخص کرده و راه‌های گردهم آوردن این نهادها برای اثرگذاری در روندهای فرهنگی منطقه‌ای و جهانی را شرح دهد؛ و چهارم، شیوه مشارکت سازمان‌های حرفه‌ای همچون نویسندگان، ناشران، کتابفروشی‌ها، و کتابخانه‌ها و همه حلقه‌های زنجیره تأمین کتاب و همچنین اجتماعات ادبی و علمی را سطوح محلی، ملی، و بین‌المللی را برای تضمین کیفیت و کمیت فعالیت‌های خاص توصیف کند؛ همچنین به عنوان پنجمین شاخص، طرح ارائه شده باید کیفیت و کمیت سایر برنامه‌های قابل توجه اجرا شده با هدف ترویج کتاب و کتاب‌خوانی را هم توصیف کند؛ و دست آخر این که طرح‌های شهر باید پایبندی خود را به با اصول آزادی بیان، آزادی انتشار اطلاعات و مالکیت معنوی نشان دهد.
یکی از نکته‌هایی که در سال گذشته به عنوان نقد شرکت در این فراخوان مطرح می‌شد، همین شاخص ششم، یعنی آزادی بیان و مالکیت معنوی بود. درست است که در سطح ملی از نظر این شاخص امتیاز بالایی نداریم اما هر شهری آزاد است سازوکارهای مشخص خود را برای این منظور اعلام کند. برای مثال، در سال گذشته کتابفروشان نیشابور طی نامه‌ای که همراه طرح ارسال شد، اعلام کردند که فقط کتاب‌های رعایت کننده اصل مالکیت معنوی را در ویترین خود عرضه می‌کنند.
سال گذشته نیشابور با همه برنامه‌های شگفت‌انگیزی که داشت، نتوانست گزارش خوبی بنویسد. یک گزارش مالی ـ اداری بی‌روح که یادش رفته بود برای چه کسی گزارش می‌نویسد. گزارش نیشابور ترکیبی از یک مقاله دانشگاهی و یک گزارش مالی ـ اداری بود. بخشی از گزارش که تاریخ نیشابور بود چنان سر به اعماق تاریخ نیشابور فرو برده بود که یادش رفته بود حتی نسبت جغرافیایی نیشابور با شهرهای مهم منطقه مثل بلخ و بخارا و سمرقند را نشان دهد و یا مناسبات فرهنگی امروزش را شرح دهد.
این ضعف به هیچ وجه به نیشابور برنمی‌گردد. نمی‌توان انتظار داشت که یک شهر کوچک همه مهارت‌های طراحی و تدوین گزارش‌ها و برنامه‌ها را داشته باشد. کمیسیون ملی یونسکو می‌توانست مشاوره‌های بیشتری ارائه دهد که به خاطر مسائل زمانی ممکن نشد. همین طور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که در واقع باید مدیریت کلان کار را در سطح ملی انجام می‌داد، کارشناسی برای این موضوع نداشت.
ترجمه درخواست نیشابور هم خیلی ناقص بود. در واقع یک نظر بر این بود که این درخواست از ابتدا باید به انگلیسی نوشته شود و کار ترجمه در سطح جمله یا گویه و در مراجعه پیوسته به فرم درخواست انجام شود، اما متأسفانه همه درخواست نیشابور به سیاق زبانی بوستان و گلستان و سرشار از تلمیح و استعاره و آرایه‌های ادبی اما به فارسی نوشته شد و بعد مترجم دو ـ سه روز وقت داشت تا نسخه انگلیسی را تهیه کند. تازه بعد از تهیه این ترجمه بود که فرم شرکت در فراخوان پایتخت جهانی کتاب باز شد و معلوم شد که بخشی از درخواست باید به خاطر حجم زیاد آن حذف شود.
امسال درخواست شهرها باید حداکثر تا تاریخ ۱۵ مارس (۲۵ اسفند) ارسال شود. البته این تاریخی است که طرح‌ها و درخواست‌ها باید به یونسکو برسد و در زمان‌بندی برای این کار باید به فکر زمان لازم برای هماهنگی‌های داخلی شهرها، ترجمه درخواست، و هماهنگی‌ها در سطح ملی بود. برای مثال، کمیسیون ملی یونسکو به عنوان رابط سازمان یونسکو و نهادهای ملی هم برای بررسی طرح‌ها و تأیید آن‌ها نیاز به زمان دارد. هر چه باشد، یکی از نامه‌هایی که باید همراه با طرح‌ها ارسال شود، نامه معرفی کمیسیون ملی یونسکو است.
شهرها می‌توانند نامه معرفی کمیسیون ملی را به صورت جداگانه دریافت کرده و خود اقدام به ارسال آن به یونسکو کنند یا ارسال آن را به کمیسیون ملی بسپارند. فرم شرکت در این فراخوان را باید از سایت یونسکو (http://en.unesco.org/world-book-capital-city) دریافت کرد.
در عین حال باز هم باید بر این نکته تأکید کرد که این درخواست را نباید به یک درخواست اداری تقلیل داد. شهرها با مشارکت نویسندگان، دانشگاهیان، کتابداران و معلمان باید به بینشی در سطح بومی درباره برنامه‌های ترویج کتاب برسند، مسیر اجرای برنامه‌ها و از جمله امور مالی و راه‌های تأمین بودجه‌های لازم را مشخص کنند، زاویه دید و زبان مناسبی را برای معرفی و بیان این بینش اتخاذ کنند، و در زمان مناسب درخواست خود را ارسال کنند.
خوشبختانه شهرهایی مثل یزد، نیشابور، اهواز، بوشهر، اصفهان، شیراز، تبریز، کاشان، شهرکرد، و رشت با شرکت فعال در طرح انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران و برخی طرح‌های یونسکو، تجربه‌های خوبی در این زمینه دارند و برای شرکت در این فراخوان برنامه‌های خوبی دارند. مهم دوباره جمع شدن و بازنویسی و ترجمه همین تجربه‌ها و آرزوهاست.